Respighi: Những cây thông La Mã

Tác giả: Ottorino Respighi
Tác phẩm: Những cây thông La Mã (Pini di Roma)
Thời gian sáng tác: năm 1924
Công diễn lần đầu: ngày 14/12/1924 tại Nhà hát Augusteo ở Rome, do Bernardino Molinari chỉ huy
Thành phần dàn nhạc: 3 flute, 2 oboe, English horn, 2 clarinet, bass clarinet, 2 bassoon, contrabassoon, 4 horn, 3 trumpet, 3 trombone, tuba, timpani, glockenspiel, bass drum, snare drum, ratchet, triangle, tambourine, cymbal, gong, harp, celeste, piano, organ, record player và dàn dây. Ngoài ra Respighi còn yêu cầu có 6 buccine (một loại trumpet cổ dùng trong chiến trận của La Mã nhưng thường người ta thay bằng 4 trumpet và 2 trombone đặt ngoài sân khấu)
Tác phẩm gồm 4 chương:
1 – I pini di Villa Borghese (Những cây thông của biệt thự Borghese)
2 – Pini presso una catacomba (Những cây thông gần một hầm mộ)
3 – I pini del Gianicolo (Những cây thông trên đồi Gianicolo)
4 – I pini della Via Appia (Những cây thông trên Đường Appia)

Dưới bóng của những nhà soạn nhạc lớn như Puccini, Rossini và Verdi, nhiều nhà soạn nhạc Ý vào lúc bước ngoặt sang thế kỉ 20 nhận ra rằng với những người đồng hương của họ âm nhạc chỉ có nghĩa là opera. Ottorino Respighi được xem là nhà soạn nhạc người Ý đầu tiên trong thời kỳ này đạt được danh tiếng lớn với các tác phẩm viết cho dàn nhạc thuần túy. Ba tác phẩm nổi tiếng nhất của ông là Bộ ba La Mã gồm Fontane di Roma (Những đài phun nước La Mã, 1917), Pini di Roma (Những cây thông La Mã, 1924) và Feste Romane (Những lế hội La Mã, 1929).

Năm 1913, Respighi được bổ nhiệm làm giáo sư Nhạc viện St. Cecilia ở Rome. Với chức vụ này, ông có nhiều thời gian để soạn nhạc hơn và đã đạt được thành công đầu tiên vào năm 1917 với thơ giao hưởng Fontane di Roma (Những đài phun nước La Mã). Respighi cũng hứng thú với việc giữ gìn những truyền thống âm nhạc Trung cổ và Phục hưng. Vào cùng thời điểm Fontane di Roma được xuất bản, ông đã hoàn tất tác phẩm đầu tiên trong cái về sau sẽ là bộ ba tác phẩm cho đàn lute Antiche danze ed arie (Những điệu nhạc và Vũ khúc cổ xưa) mà về sau ông phối lại cho piano và dàn dây.

Sau vài năm đi thưởng ngoạn phong cảnh để tìm kiếm ý tưởng, Respighi bắt tay vào soạn Pini di Roma năm 1924. Bản nhạc chứa đựng những kỹ năng phối âm dàn nhạc giàu màu sắc và kỹ năng sáng tác gợi liên tưởng cùng niềm hứng thú với âm nhạc cổ của ông, với những gợi nhắc tới thánh ca thời trung cổ và các giai điệu dân gian. Mặc dù chủ đề có vẻ đơn giản nhưng nó đòi hỏi cách chơi tinh xảo, khéo léo từ mỗi bè trong dàn nhạc với những chuỗi giai điệu “bất thường”. Tổng phổ của nó cũng bao gồm những nhạc cụ “hiếm”: 6 cây kèn buccinae, trumpet và trombone của thời trung cổ ở chương 4, kể cả thu âm tiếng hót thật của chim sơn ca ở cuối chương 3. Respighi ghi chú rằng các nhạc cụ đồng hiện đại có thể thay thế cho kèn buccinae, nhưng không gì có thể thay thế được bản thu âm tiếng chim thực sự như sau này ông đã giải thích: “Đơn giản vì tôi nhận ra rằng không có sự kết hợp nhạc cụ hơi nào có thể giả được tiếng chim hót thật sự”. Respighi không hy vọng rằng khán giả Ý, vốn yêu thích opera, sẽ đón chào tác phẩm này. Trong những lần tập dượt cho buổi công diễn đầu tiên, ông nói: “Hãy mặc họ la ó… tôi không bận tâm”.

Buổi công diễn lần đầu được tổ chức vào ngày 14/12/1924 tại Nhà hát Augusteo ở Rome. Như dự đoán, khán giả đã la ó phản đối vào lúc trumpet chơi vô điệu thức ở cuối chương 1 và lúc có tiếng chim sơn ca hót. Nhưng tiếng bộ đồng ca khúc khải hoàn ở chương 4 đã lôi kéo được khán giả và giành được một tràng vỗ tay hoan hô. Từ đó tác phẩm đã trở nên nổi tiếng khi một người bạn của Respighi là nhạc trưởng Arturo Toscanini giới thiệu nó tại Mỹ và chỉ huy buổi công diễn lần đầu tại New York năm 1926.

Hình ảnh bằng âm nhạc vô cùng đặc biệt và tổng phổ rực rỡ nhằm đạt được hiệu quả này của tác phẩm đã được nhiều nhà soạn nhạc Mỹ xem như một niềm cảm hứng. Thực vậy, Respighi đã rất chi tiết trong việc viết những dòng miêu tả bối cảnh ông hình dung ra cho mỗi chương (được viết ở phần trên của tổng phổ).

Chương 1 – I pini di Villa Borghese (Những cây thông của biệt thự Borghese). Respighi viết: “Bọn trẻ đang nô đùa trong rừng thông của biệt thự Borghese, chúng khiêu vũ thành vòng tròn, rồi giả làm những người lính diễu hành và chiến đấu, chúng phấn khích bởi tiếng reo hò của chính mình như bầy chim nhạn lúc chiều tối, đến và đi theo bầy.”
Khúc nhạc mở đầu một cách rực rỡ, chói lọi và tuôn chảy trong những cơn lốc âm thanh, với những đoạn ngắn kèn lệnh và bài hát thiếu nhi, gồm cả phiên bản tiếng Ý bài Ring-around-the-rosy do bộ đồng hay bộ gỗ thể hiện có sự nhấn manh bằng bộ gõ màu sắc (ratchet, triangle). Chương nhạc bắt đầu dựng lên một âm thanh cao trào khi kèn trumpet thổi một nốt nghịch tai.

Chương 2 – Pini presso una catacomba (Những cây thông gần một hầm mộ).Respighi viết tiếp: “Đột nhiên, cảnh vật thay đổi. Chúng ta thấy bóng các cây thông đang nghiêng mình trang hoàng cho lối vào một hầm mộ. Từ vực sâu, âm thanh của một bản thánh ca buồn rầu cất lên, trôi nổi trong không trung như một bài ca trang nghiêm và dần dần tan đi một cách bí ẩn.”
Chương nhạc bắt đầu với những hợp âm trang nghiêm ở giọng thấp của dàn dây, sau đó kèn trombone chơi một giai điệu nhẹ nhàng gợi nhớ lại một bản thánh ca thời Giáo hoàng Gregory mãi cho đến khi âm thanh của một trumpet từ ngoài sân khấu giới thiệu chủ đề thứ hai. Khi trumpet kết thúc, dàn dây bắt đầu một nhịp điệu nhịp nhàng chuyển từ 6/4 sang 5/4. Mặc dù nhịp điệu ngày càng mạnh nhưng hai chủ đề ban đầu vẫn còn: kèn đồng tiếp tục chơi bản thánh ca, sau đó là giai điệu của trumpet bên dưới dàn dây. Chương nhạc chấm dứt với khúc cadenza yên tĩnh êm dịu và mở ra một chương mới.

Chương 3 – I pini del Gianicolo (Những cây thông trên đồi Gianicolo).
Lời Respoghi: “Có một tiếng run rẩy trong bầu không khí – những cây thông trên đồi Janiculum đứng riêng biệt, nổi bật trong ánh trăng sáng ngời. Một chú chim sơn ca đang cất tiếng hót.”
Kèn clarinet chơi một đoạn độc tấu dài, mềm mại trên những hợp âm của đàn dây. Flute và dàn dây phát triển thêm chủ đề này, sau đó oboe giới thiệu thêm một chủ đề trầm bổng và nhanh chóng được dàn dây tiếp sức. Mặc dù chương nhạc luôn giữ một dòng chảy theo đà tiến tới nhưng hiệu quả chung là bình thản và trầm ngâm, không bị khuấy động. Nó dâng lên cao cùng với những hợp âm rải rác đang tuôn trào của celeste, harp và piano, sau đó clarinet kéo một nốt thật dài và tiếng hót chim sơn ca cất lên trên nền âm thanh nhẹ nhàng của dàn dây. Chương nhạc kết thúc trong sự tĩnh lặng.
Chương 4 – I pini della Via Appia (Những cây thông trên Đường Appia). “Bình minh bắt đầu ló dạng trên Đường Appia, những cây thông cô độc đang đứng canh gác một vùng đất huyền ảo, tiếng bước chân khe khẽ đều đều không ngừng nghỉ. Nhà thơ như trông thấy một cảnh tượng huy hoàng trong quá khứ: tiếng kèn trumpet cất lên và dưới ánh bình minh huy hoàng, một đội quân tiến về phía con đường thiêng liêng và trèo lên Đồi Capitol trong niềm vui chiến thắng.”
Đội quân trong chương cuối tiến đến, với bass clarinet và kèn đồng trầm cùng cất lên những đoạn rời rạc trong khi âm thanh cao hơn của dàn dây bắt đầu kéo xuống nửa cung. Một đoạn độc tấu English horn mở rộng đánh dấu buổi bình minh và các kèn đồng cùng cất lên, cả trên và ngoài sân khấu. Chương nhạc tiến đến một đoạn cao trào – và thính giả không thể không thấy hình ảnh của một cái gì đó lớn lao đang vui mừng, hân hoan chuyển động.

Châu Duy Phan Vũ (nhaccodien.info) tổng hợp