Раёк là một tác phẩm hài hước mà Modest Mussorgsky viết để chế giễu các nhà phê bình của “Nhóm Khỏe” (Могучая кучка – nhóm các nhạc sĩ cổ điển Nga thời nửa sau thế kỷ 19, thành phần chính của nhóm gồm có Balakirev, Cui, Mussorgsky, Borodin và Rimsky-Korsakov – những nhạc sĩ xuất sắc thời kỳ đó). Nguyên lý cơ bản trong âm nhạc của nhóm – tính dân tộc và tính nhân dân trong chủ đề sáng tác, trong việc sưu tập, ghi chép lại những bài hát dân ca và những hình ảnh, truyền thuyết dân gian, và đã đưa tính dân tộc và tính nhân dân vào các tác phẩm của mình, đặc biệt là trong opera. Vì vậy nên Nhóm Khỏe được khá nhiều “nhà phê bình” không ưa. Và Mussorgsky đã dùng tác phẩm “Rajok” – Раёк để chế nhạo các nhà phê bình ấy. Đây là một tiểu phẩm khá chua cay, và những người được nhắc đến đều nhận ra mình cả…
Con rối
Nhạc và lời: Modest Musorgsky
Này hỡi các ngài vô cùng đáng kính,
Các ngài chớ quên đem cặp mắt theo,
Hãy đến gần, hãy nhìn, hãy ngắm,
Các tài năng nhạc nhẽo trên đời!
Tất cả ở đây! Tôi chẳng nói chơi!
Một con sông chảy ra ba sông nhánh,
Một nhánh sông thì chảy qua rừng,
Nhánh sông thứ hai chảy trong lòng cát,
Nhánh thứ ba chảy dưới cái cối xay,
Dưới cái bánh xe làm bằng gỗ cây du,
Ngay sát dưới đá cối xay nặng trĩu.
Ôi, cối xay, quay đi, xay đi
Ra sự thật về những chàng trai trẻ,
Những anh hùng âm nhạc thời nay!
Xem kìa!
Kìa rơi xuống từ những đám mây
Một cư dân của sương mù vĩnh viễn,
Đi khai sáng cho những người trần tục
Ý nghĩa sâu xa của những vật bình thường.
Tất nhiên là nhờ có Chúa soi đường!
Dạy rằng cung thứ là tội lỗi tổ tông.
Còn cung trưởng là đền bù tội lỗi,
Bay thế trên mây cùng chim trời không mỏi
Dạy người trần những chữ mập mờ,
Và bảo rằng – đó là nhờ có Chúa!
Chạy sau quý ngài là anh chàng Fif,
Vĩnh viễn trẻ trung, chạy nhảy tung tăng.
Lúc đánh, lúc can, Fif thật vạn năng
Cả đời quay cuồng, nên giờ quay tít:
Chẳng hiểu điều gì, mà cũng chẳng hiểu gì hết,
Chỉ hiểu duy có một Patti
Say mê Patti, ca tụng Patti
O Patti, Patti, o Pa-Pa-Patti,
Tuyệt vời Patti, kỳ diệu Patti,
O Patti, Patti, o Pa-Pa-Patti,
Tuyệt vời Patti, kỳ diệu Patti,
Nhưng cớ sao đội parik màu vàng?
Patti parik màu vàng? Parik…
Parik-rik!
Patti, Patti, o Pa-Pa-Patti,
Tuyệt vời Patti, kỳ diệu Patti,
O Patti, Patti, o Pa-Pa-Patti,
Tuyệt vời Patti, kỳ diệu Patti,
Tuyệt vời, dễ thương, duyên dáng, diệu kỳ,
Pa-Pa…, Pa-Pa…, Pa-Pa…, Pa-Pa…,
Ti-ti, ti-ti, ti-ti, ti-ti,
Pa-Pa Patti, Pa-Pa ti-ti!
O——– O————
Patti
O———–O!
Pa-Pa-Pa – Patti,
O diva Patti!
Kìa, còn ai đang lê bước đằng sau
Một hài đồng bị thương rất nặng,
Đã kiệt sức, mặt tối sầm, nhợt nhạt
Cầu nguyện làm sao rửa được vết nhơ
Một vết nhơ bất lịch sự đến giờ.
Đã có thời đó là người vô tội
Nghe lời người lớn dạy rất ngoan
Những lời nói trẻ thơ ngộ nghĩnh
Khiến bao người đem lòng quý mến chàng.
Nhưng thời gian đã qua không trở lại
Bỗng cảm thấy mình lý tưởng ngập tràn,
Thấy kẻ thù, chàng liền xông tới đánh
Và hy sinh cũng rất dễ dàng.
Kẻ tội nghiệp bị vết thương tâm lý
Bị đánh vào lý tưởng chói chang!
Còn kia là Titan!
Titan, Titan!
Phóng tới, bay tới, gào thét
Giận dữ, đe dọa, phá hết
Thật là dễ sợ quá thôi!
Trên con Bu xê phal của dòng Tên
Trang trí toàn hàng từ nước Áo;
Một gói sấm mang đi rõ khéo
Được rèn từ trong tận xưởng in.
Nào hãy đem ghế ra cho thiên tài!
Không thì thiên tài ngồi đâu được hả.
Hãy mời thiên tài đi ăn trưa nhé!
Thiên tài này rất thích đọc diễn văn!
Đả đảo tất cả các giám đốc trên đời!
Một mình thiên tài đủ thay họ hết!
Đấy, đã sôi lên sùng sục! . . .
Và thiên tài đi, đi, đi, đi
Thẳng tới chỗ kia, thẳng tới chỗ kia
Tới những nhà cầm quân trong âm nhạc
Titan ấy, titan nọ
Với niềm tự hào kiêu hãnh của titan
O scandal, o scandal
Sao lại rơi vào cùng chỗ với titan!
Ngay lập tức đã nhăn với nhó,
Và căm hờn vào thế tiến công
Và nắm tóc giật thật tưng bừng.
Ối chà, chàng giật tóc thật tưng bừng
Giật tóc, giật tóc giật giật giật giật…
Nhưng sấm bỗng vang! Và bóng tối ngập tràn,
Màn sương đặc khiến người ta run rẩy.
Nên tất cả quỳ xuống trong sợ hãi
Cư dân sương mù, Fif với Hài đồng,
Và Titan vốn kiêu hãnh vô cùng.
Trong vương miện bằng hoa huệ hoa hồng
Và những đóa hoa trà trắng xóa,
Là nàng thơ bỗng dưng xuất hiện
Và mùi hương làn tỏa khắp nơi…
Các nhà cầm quân bỗng dịu lại hơi
Và cùng hát khúc ca cầu nguyện:
Ôi Ơ ter pa nữ thần quý mến,
Ôi nữ thần vĩ đại trên trời
Hãy cho chúng tôi thi hứng sục sôi,
Hãy cho chúng tôi hồi sinh sức lực.
Hãy đem mưa vàng từ Olymp thần thánh
Rắc xuống đất đai cằn cỗi của chúng tôi.
Nữ thần tóc vàng cao quý tuyệt vời,
Nàng thơ ngự trên trời kiêu hãnh,
Chúng tôi sẽ ngợi ca nàng mọi lúc,
Trên đàn xi ta vang dội khắp đất trời!
Người đầu tiên được nhắc tới trong tiểu phẩm này là Nikolai Zaremba, Giám đốc Nhạc viện Sankt Peterburg thời đó. Ông này được biết đến với những đam mê tôn giáo trong âm nhạc của mình:
Dạy rằng cung thứ là tội lỗi tổ tông.
Còn cung trưởng là đền bù tội lỗi,
Sau đó là đoạn ấn tượng nhất và cũng dễ nhận ra nhất là Fif – nhà phê bình âm nhạc Feofil Tolstoi. Tolstoi thì say mê giọng ca Ý Adelina Patti, và chính vì thế, mà trong tiểu phẩm này, Mussorgsky đã viết một đoạn chạy nốt màu sắc gồm toàn những âm tiết trong họ của Patti. Đoạn này tạo ấn tượng rất hài hước, vì lại do giọng nam trầm trình bày, và còn do những âm tiết chẳng có nghĩa gì nối lại với nhau (O Patti, Patti, o Pa-Pa-Patti, Pa-Pa ti-ti!).
Đoạn tiếp theo nói về giáo sư Aleksandr Familtsyn của Nhạc viện, trong tiểu phẩm được khắc họa dưới dạng một hài đồng bị thương nặng.
Một hài đồng bị thương rất nặng,
Đã kiệt sức, mặt tối sầm, nhợt nhạt
Cầu nguyện làm sao rửa được vết nhơ
Vết nhơ này là nhắc tới vụ việc tranh cãi giữa Familtsyn và Stasov. Familtsyn kiện Stasov ra tòa vì tội vu khống, nhưng thua kiện, kết quả là Familtsyn nhận được biệt danh “kẻ nói dối âm nhạc”. Trong đoạn này, Mussorgsky đã trích dẫn một romance của chính Familtsyn.
Sau đó là những âm thanh hoành tráng như tiếng sấm rền (trong tổng phổ còn ghi chú: Từ vở opera rất hay ho Rogneda). Đó là đoạn nói về nhà soạn nhạc Aleksandr Serov.
Còn kia là Titan!
Titan, Titan!
Phóng tới, bay tới, gào thét
Giận dữ, đe dọa, phá hết.
Đoạn này nhắc tới việc Serov tức giận vì không được mời tới dự bữa tiệc chiêu đãi nhà soạn nhạc Hector Berlioz tới Nga, không được dành cho một ghế thường xuyên trong các buổi hòa nhạc của Hội Âm nhạc Nga.
Đoạn cuối cùng là lời ca tụng mỉa mai Nàng thơ Ơ ter pa, tức nữ đại công tước Elena Pavlovna. Tất cả hát khúc ca tụng theo giai điệu bài dân ca vui nhộn được Serov sử dụng trong vở opera Rogneda. Điều này càng nhấn mạnh tính chất vui nhộn của tác phẩm.
“Rajok” đã thành công vang dội, chỉ trong một thời gian ngắn mà bản nhạc của tác phẩm đã được nhà xuất bản in tới hai lần. Theo người cùng thời nhớ lại, đến cả các nhân vật bị chế giễu cũng cười với tác phẩm này.
Hà Lê tổng hợp và dịch
Nguồn: mussorgsky.ru
Bình luận Facebook