FERRIER, KATHLEEN (CONTRALTO, 1912-1953)

Kathleen Ferrier là một giọng contralto lừng danh trong lịch sử âm nhạc cổ điển và là giọng ca được yêu mến nhất của nước Anh vào thế kỉ 20. Bà nổi tiếng với chất giọng nữ trầm rất quí hiếm và sở trường là biểu diễn các tác phẩm của các nhạc sĩ Bach, Handel, Gluck, Brahms và Mahler. Giọng hát của Ferrier không phải là một giọng hát có kĩ thuật điêu luyện đặc biệt, hơn nữa khi mới vào nghề, giọng hát của bà khá nhỏ và rộng chưa đầy 2 quãng tám. Nhưng Ferrier nổi tiếng với khả năng truyền cảm đặc biệt và thể hiện hồn của tác phẩm rất tuyệt vời.

 Kathleen Ferrier sinh ngày 22 tháng 4 năm 1912 ở ngôi làng Lancashire, ngoại ô Higher Walton, miền Bắc nước Anh. Gia dinh Kathleen không khá giả gì nhưng bố mẹ Ferrier vẫn tạo mọi điều kiện để Kathleen được hưởng một nền giáo dục đầy đủ và vẹn toàn. Mẹ của Kathleen ủng hộ việc cho Kathleen học piano từ nhỏ còn cha của Kathleen là một giảng viên âm nhạc kiêm chỉ huy hợp xướng. Cái nền âm nhạc ấy đã hỗ trợ cho bà rất nhiều. Kathleen say mê cây đàn piano và nhanh chóng đệm đàn cho những người bạn của mình. Thông minh, lanh lợi nhưng vì điều kiện gia đình Ferrier đã không thể theo học đại học. Năm 14 tuổi Ferrier làm nhân viên tại một trạm điện thoại ở Blackburn để kiếm tiền nuôi sống gia đình. Tuy hoàn cảnh nghèo khó nhưng Ferrier vẫn không ngừng trau dồi và nâng cao kiến thức âm nhạc. Kathleen tiếp tục học đàn và biểu diễn với những người bạn của mình.

Năm 1935, Ferrier lập gia đình, mong muốn có được một cuộc sống giản dị, êm ấm. Nhưng cuộc hôn nhân đã không thành công và hai người nhanh chóng chia tay nhau. Tuy nhiên chính chồng bà vô tình lại có một đóng góp nhất định trong việc hình thành và mở đầu sự nghiệp biểu diễn của Ferrier. Tại lễ hội âm nhạc Carlisle ở Anh vào năm 1937, Ferrier tỏ ý định muốn tham gia. Chồng Ferrier đã cá với bà 1 đồng shilling và nói rằng bà sẽ không nhận được giải gì. Anh ta đã sai. Ferrier giành giải nhất ở cả giải ca hát và giải piano với bài hát “To Daisies” của Roger Quilter. Tạp chí âm nhạc Carlisle ghi nhận rằng giọng hát của Ferrier là một trong những giọng hát tuyệt vời nhất mà họ từng được nghe. Sau khi hai người li dị, Ferrier quyết định cống hiến cho âm nhạc và chính thức bắt đầu sự nghiệp ca hát chuyên nghiệp. Bà tham gia các buổi hoà nhạc, biểu diễn cứ khi nào có điều kiện, dù đôi khi phải chấp nhận những đồng lương rất rẻ mạt.

Ferrier chính thức bắt đầu học ca hát với một giáo viên thanh nhạc cùng thành phố: J.E Hutchitson. Hutchitson đã tập trung xây dựng danh mục biểu của Ferrier tập trung vào các tác phẩm âm nhạc chủ yếu của thời kì Baroque: các bài hát của Purcell, các aria và bài hát của Handel, các trích đoạn từ vở Giấc mơ của Gerontius của Elgar và một mảng khá dày các tác phẩm của Bach như bản Mass giọng Si thứ, St. John Passion, St. Matthew Passion và nhiều trích đoạn oratorio, cantata. Nhận thay triển vọng rõ rệt ở Ferrier, Hutchitson giới thiệu bà với Roy Henderson, ca sĩ baritone và giáo viên thanh nhạc có tiếng ở Anh vào thời đó. Henderson đã nâng cao, bổ sung cho ki thuật thanh nhạc của Ferrier đồng thời và có một đóng góp quan trong trong việc giới thiệu Ferrier đến với các tác phẩm thanh nhạc Đức. Trong một thời gian không dài, Ferrier nhanh chóng trở thành một hiện tượng âm nhạc và dần dần trở thành một nghệ sĩ biểu diễn nổi tiếng. Năm 1943, Kathleen Ferrier là một soloist trongMessiah của Handel và thu hút được sự chú ý của nhà soạn nhạc đương đại nổi tiếng người Anh Benjamin Britten.

Tiếng tăm của Ferrier mở rộng dần từ Anh sang các nước châu Âu rồi đến nước Mĩ. Ferrier lần lượt được cộng tác với các nhạc trưởng lừng danh của thế giới: Monteux, Enesco, Karajan, Erich Kleiber, Busch, Schuricht, Van Beinum… Có hai nhạc trưởng đặc biệt yêu quí giọng hát cũng như con người của Kathleen Ferrier và đóng một vai trò nổi bật trong sự nghiệp của bà: Đó là Sir John Barbirolli và Bruno Walter – một người không chỉ là đồng nghiệp mà còn là một người bạn lớn, đôi khi gần như là một người cha với Kathleen. Ferrier nói rằng trong sự nghiệp của mình việc cộng tác với Bruno Walter là cơ hội lớn nhất trong sự nghiệp biểu diễn của bà. Sự cộng tác này chính thức bắt đầu vào năm 1947, Ferrier và Walter đã mở màn cho festival âm nhạc Edinburgh, Anh với các tác phẩm thanh nhạc của Mahler, một nhạc sĩ vào thời đó hầu như chưa được biết đến ở đây. Những đêm diễn thành công của Ferrier đã đưa bà đến với những chuyến lưu diễn toàn châu Âu và sang cả nước Mĩ. Walter rất thích giọng ca của Ferrier và trong một số buổi biểu diễn ông đã trực tiếp đệm đàn piano cho bà – một vinh dự mà không phải ca sĩ nào cũng có được. một ví dụ nổi tiếng khác là Wilhelm Furtwangler đệm cho Elisabeth Schwarzkopf trong một buổi biểu diễn các ca khúc của Hugo Wolf.

Ferrier không chỉ là một nghệ sĩ thể hiện xuất sắc các tác phẩm thanh nhạc nước ngoài. Khán giả Anh cũng luôn dành những tình cảm đặc biệt yêu mến và trân trọng với Ferrier vì bà còn là người đem những bài hát dân ca Anh đến với toàn thế giới. Ferrier đã vượt qua mọi định kiến, mọi lời chỉ trích từ phía những nhà phê bình để tiến hành ghi âm các bài hát này, những tác phẩm thanh nhac giản dị đến mức nhiều người coi là không có giá trị nghệ thuật. Những bản ghi âm các ca khúc cua Schubert, Schumann, Brahms và nhất là Mahler của Ferrier thực sự là những huyền thoại trong lịch sử ghi âm của nhân loại. Với Mahler, Ferrier thực sự tìm thấy một sự đồng cảm vô cùng. Những bài hát chất đầy suy tưởng về cuộc đời, về nhân gian của Mahler dường như dành riêng cho chất giọng contralto ấm áp, tâm tình và tràn ngập cảm xúc của Ferrier. Các đĩa hát Das Lied von der Erde (Bài ca Trái Đất), Kindertotenlieder (Các bài hát về cái chết của những đứa trẻ), những ca khúc phổ thơ của Rückert qua sự thể hiện của Ferrier được xem là những cột mốc quan trọng trong lịch sử ghi âm của nhạc cổ điển. Ferrier cũng để lại những bản thu quan trọng khác như “4 ca khúc nghiêm túc” và Rhapsody Alto của Brahms. Ferrier không chỉ để lại những đĩa hát các bài hát dân gian Anh mà cũng biểu diễn nhiều tác phẩm nước ngoài dịch ra tiếng Anh.

Là một người thể hiện xuất sắc các tác phẩm thanh nhạc, Ferrier lại rất ít xuất hiện trên sân khấu opera. 2 vai diễn opera duy nhất của bà là Orfeo trong Orfeo ed Euridice của Gluck và Lucretia trong The rape of Lucretia (Nàng Lucretia bị bắt cóc) của Britten, vai nhạc sĩ viết tặng Ferrier. Lần biểu diễn đầu tiên của The rape of Lucretia diễn ra vào năm 1946 sau thế chiến thứ 2 để mở đầu lại cho lễ hội âm nhạc Glyndebourne. Còn các lần biểu diễn vai Orfeo là dưới sự gợi ý của nhạc trưởng Barbirolli. Ferrier hát vai này bằng cả nguyên bản tiếng Ý và bản dịch tiếng Anh ở Anh và Hà Lan. Bà đã nhận được những lời khen ngợi đồng loạt từ các tạp chí và các nhà phê bình âm nhạc nổi tiếng khó tính.

Năm 1951, các chuyễn lưu diễn của Ferrier bị trì hoãn vì sức khoẻ giảm sút. Bà bị mắc căn bệnh ung thư vú quái ác. Sau vài ca phẫu thuật, sức khoẻ của Ferrier tạm thời bình phục và bà tiếp tục các chương trình biểu diễn, trong đó có buổi hát vở Orfeo ed Euridice ở Convent Garden vào năm 1953. Nhưng các triệu chứng nhanh chóng trở lại. Bà bị di căn và tuỷ xương bị nhiễm trùng nghiêm trọng. Tháng 2 năm 1953, trong một lần hát Orfeo, Ferrier ngã gục trên sân khấu vì gãy xương chân. 8 tháng sau, Kathleen Ferrier lặng lẽ qua đời trên giường bệnh vào ngày 8 tháng 10 năm 1953 tại London khi mới 41 tuổi. Căn bệnh nan y đã cắt đứt một cuộc đời và sự nghiệp biểu diễn thành công rực rỡ nhưng quá ngắn ngủi của Kathleen Ferrier.

Những đóng góp của Kathleen Ferrier cho nền âm nhạc cổ điển nước Anh nói riêng và thế giới nói chung đã được ghi nhận đáng kể. Cứ vào tháng 4 hàng năm, giải thưởng “Học bổng Kathleen Ferrier” được tổ chức ở nhà hát Wigmore, London để tôn vinh các tài năng trẻ trong lĩnh vực thanh nhạc. Học bổng này được trao trực tiếp cho những người thắng cuộc để góp phần giúp họ thành công trong sự nghiệp ca hát của mình.

Trong các ghi âm cũng như trên sân khấu biểu diễn, Ferrier chinh phục người nghe bằng nhạc cảm nhạy bén, cách xử lí tác phẩm thông minh và nhất là giọng contralto trời phú tuyệt đẹp của mình. Giọng hát của Ferrier là giọng contralto thực thụ chứ không phải là một giọng mezzo-soprano hát thấp xuống như thường thấy – một hiện tượng hiếm có! Một điều đặc biệt nữa ở Ferrier là giọng hát của bà là một giọng hát tự nhiên chứ ít chịu sự gọt giũa quá kĩ càng. Khi Ferrier bắt đầu học thanh nhạc, các thầy giáo đầu tiên của Ferrier (Hutchitson và Henderson) đều nhận thấy chất giọng đặc biệt của bà và chỉ hoàn thiện nó trên phương diện kĩ thuật chứ không hề thay đổi màu sắc của giọng hát như cách giảng dạy của nhiều nhạc viện. Giọng hát của Ferrier trầm, đục và ấm áp đến kì lạ. Trong những năm biểu diễn cuối đời, khi bị bệnh tật hành hạ, giọng hát của Ferrier càng trở nên tối, trầm và những bản ghi âm của bà luôn mang đậm dấu ấn của cảm xúc cá nhân. Bà thực sự hoà mình và nhập vai vào các bài hát mà bà thể hiện. Một giai thoại nổi tiếng về Ferrier kể lại rằng trong lần đầu tiên bà hát Das Lied von der Erde của Mahler dưới sự chỉ huy của Bruno Walter, Ferrier đã không thể hát 2 tiếng “ewig, ewig…” (xin từ biệt) kết thúc chương cuối cùng “Abschied” vì bà đã bật khóc nức nở. Sau buổi biểu diễn, vẫn còn xúc động và gạt nước mắt, Ferrier xin lỗi Walter vì lỗi cư xử thiếu chuyên nghiệp. Câu trả lời của Walter thật tuyệt vời: “Ferrier yêu quí, giá mà chúng tôi cũng có tâm hồn nghệ sĩ như cô thì tất cả chúng tôi đều có thể khóc như cô rồi”.

Các bản ghi âm mass và oratorio của Ferrier cũng mang những màu sắc rất đặc trưng, một phần do chất giọng độc nhất vô nhị của bà, một phần do cách xử lí tác phẩm tràn ngập những cảm xúc mãnh liệt. Nhiều người cho rằng cách hát tác phẩm baroque của Ferrier quá thiên về cách xử lí tác phẩm thời lãng mạn va màu mè. Nhưng những ai yêu âm nhạc tôn giáo Baroque hay ngưỡng mộ giọng hát của Ferrier thì đều không thể phủ nhận khả năng truyền cảm và diễn tả cảm xúc của Ferrier giúp bà đến nhường nào trong việc thể hiện các tác phẩm này.

Những huyền thoại về Kathleen Ferrier không chỉ dừng lại ở giọng hát tuyệt đẹp và hiếm có, Ferrier còn là người phụ nữ có sức quyến rũ mạnh mẽ với nét đẹp cổ điển sang trọng và nhân hậu, nghệ sĩ piano Gerald Moore gọi Kathleen là “một người đàn bà đẹp” (a beautiful creature). Những ai đã tiếp xúc với Kathleen đều có những kỉ niệm đẹp về tính cách và con người của Ferrier. Kathleen là một người phụ nữ rất khiêm tốn và tôn trọng đồng nghiệp. Bà luôn coi thành công của mình là nhờ may mắn và không bao giờ quên ơn những người thầy, những đồng nghiệp đã giúp bà thành công trong sự nghiệp. Giọng ca trầm buồn của Ferrier dường như đối lập với tính cách cởi mở, vui vẻ của bà. Các kĩ thuật viên trong buổi diễn tập bản Mass Si thứ của Bach tại Vienna năm 1950 kể lại: “Schwarzkopf và Ferrier cùng bước vào phòng thu. Họ xin được nghe lại bản thu buổi diễn tập để đến đêm diễn chính thức có thể hát tốt hơn. Hai người như hai nữ sinh trung học, cười cười nói nói, chọc ghẹo nhau làm mọi người đều thấy phấn khởi”. Walter, một đồng nghiệp gần gũi của Ferrier nói rằng bà là “một tâm hồn đầy niềm vui” và sẽ được nhớ tới trong một tiếng nhạc giọng trưởng.

Tiếng nhạc giọng trưởng ấy hẳn là trong sáng và tuyệt đẹp, nhưng có lẽ là hơi buồn. Nhạc trưởng John Barbirolli cũng là một người có những đóng góp lớn trong sự nghiệp của Ferrier, đã ở bên bà trong những ngày cuối cùng của bà trên giường bệnh. Ông kể lại: “Một hôm, không lâu trước ngày Kathleen qua đời, Kathleen dường như thấy khoẻ hơn. Chị muốn hát cho một mình tôi nghe. Câu mở đầu tác phẩm Poème de l’amour et de la mer (Bài thơ biển cả và tình yêu) của Chausson vang lên (Ferrier và Barbirolli có một bản ghi âm rất thành công tác phẩm này). Kathleen vẫn mỉm cười tươi lắm. Kathleen vẫn nằm yên, chỉ có giọng hát của chị vẫn vang lên như tiếng hát của một thiên thần. Đôi khi tôi tự hỏi, sao tôi lại may mắn đến thế, lại được là người cuối cùng được nghe những âm thanh huy hoàng ấy, được chứng kiến nụ cười rạng rỡ ấy!” Những bản ghi âm của Kathleen vẫn còn đó. Những tấm ảnh của Kathleen vẫn còn đó. Vẫn giọng contralto trầm buồn, truyền cảm đó văng vẳng bên tai, vẫn nụ cười rạng rỡ, trong sáng và nhân hậu đó in đậm trong tâm trí, sưởi ấm lòng người. Những kỉ niệm lại đầy lên trong lòng mọi người về Kathleen Ferrier – một giọng ca tuyệt vời, một nhân cách đáng quý và một con người thật đáng ngưỡng mộ.

Phan Huy Phúc (nhaccodien.info) tổng hợp