SZYMANOWSKI, KAROL (1882-1937)

 Karol Szymanowski sinh ngày 6 tháng 10 năm 1882 tại Tymoszówka, Ukraine trong một gia đình có truyền thống âm nhạc. Cha ông là người Ba Lan còn mẹ ông lại mang dòng máu Thụy Điển. Cả cha và mẹ ông đều hướng các con theo đuổi con đường nghệ thuật. Chị gái Stanislawa của ông là một ca sĩ còn anh trai Feliks là một nghệ sĩ piano. Năm lên 4 tuổi ông bị một tai nạn ở chân nên không thể theo học tại một trường tốt ở thị trấn bên cạnh và đành phải theo học nhạc  trong ngôi trường của người hàng xóm Gustav Neuhaus. Năm lên 9 tuổi Szymanowski lên Warsaw để tiếp tục học nhạc. Tại đây ông học đối vị và sáng tác với nhà soạn nhạc Zygmunt Noskowski và học hòa âm với Kawirski.

 Tại Warsaw ông cùng các nghệ sĩ nổi tiếng khác như Pawel Kochanski, Artur Rubinstein, Grzegorz Fitelberg… lập nên nhóm “Ba Lan Mới” để thúc đẩy âm nhạc đương đại của Ba Lan lúc bấy giờ. Buổi biểu ra mắt của nhóm có hai tác phẩm cho solo piano do ông sáng tác được nghệ sĩ piano Harry Neuhaus biểu diễn. “Etude giọng Si giáng thứ” và “Biến tấu trên chủ đề nhạc dân gian Ba Lan” được khán giả rất yêu thích. Năm 1905 ông sang Đức và ở lại đây hai năm. Trong thời gian này, ông tìm hiểu âm nhạc của hai nhà soạn nhạc lớn của Đức là Richard Strauss và Richard Wagner và dấu ấn của hai nhà soạn nhạc này khá rõ trong bản giao hưởng số 1 (1907) của ông. Sau đó ông chu du qua nhiều nước như Ý, Ukraina cũng như Ba Lan và đến Vienna năm 1912.

 Ở Vienna, Szymanowski học được nhiều thứ hơn ông chờ đợi. Tại đây ông được tiếp xúc với âm nhạc của Debussy, Ravel và một nhạc sĩ đang gây được sự chú ý tại châu Âu lúc bấy giờ là Stravinsky. Tháng 3 năm1914 ông rời Vienna và chu du khắp thế giới từ Ý, Nam Phi, Pháp và dừng chân tại Luân Đôn, nước Anh, nơi ông gặp gỡ Stravinsky. Cũng trong thời gian ở Vienna ông đã ký hợp đồng 10 năm với nhà xuất bản âm nhạc Universal-Edition.

 Cách mạng Tháng Mười nổ ra tại Nga khiến gia đình Szymanowski phải chuyển đến lánh nạn ở Elisavetgrad, mọi tài sản tại quê nhà Tymoszơka đều bị phá hủy. Đến năm 1919 gia đình ông chuyển đến định cư tại Ba Lan, sở dĩ Szymanowski quyết định ở tại Ba Lan trong khi các bạn mình là Kochanski và Rubinstein đã di cư sang Mỹ bởi ông muốn có điều kiện tìm hiểu sâu hơn nữa văn hóa cũng như âm nhạc quê hương mình. Danh tiếng của ông lúc này giúp ông nhận được nhiều lời mời làm việc tại các nhạc viện lớn và ông đã nhận lời làm giám đốc nhạc viện Warsaw và đảm nhiệm chức vụ này cho đến khi từ chức vào năm 1932.

 Quãng thời gian làm giám đốc nhạc viện là khoảng thời gian vô cùng khó khăn của Szymanowski. Ông gặp khó khăn trong quan hệ với các giáo viên tại nhạc viện. Ngay từ khi lên làm giám đốc của nhạc viện ông đã ấp ủ cải cách hoàn toàn phương pháp dạy học lúc bấy giờ với mong muốn tạo ra những thế hệ nghệ nghệ sĩ tài năng mới cho Ba Lan. Điều này gặp phải rất nhiều sự phản đối của các đồng nghiệp trong nhạc viện nhưng ông vẫn kiên quyết cải tổ mẽ mẽ. Công việc tại nhạc viện khiến sức khỏe của Szymanowski suy sụp. Ông phải đi nghỉ một năm tại Davos nơi ông viết tiểu luận “Vai trò của giáo dục âm nhạc”.

 Năm 1932 ông quyết định từ chức và kiếm sống bằng các sáng tác và biểu diễn các tác phẩm của mình. Cùng năm đó vở opera King Roger được trình diễn tại Prague là một sự động viên lớn lao trong hoàn cảnh khó khăn của ông lúc bấy giờ.

 Nổi tiếng nhất trong các sáng tác của Szymanowski có lẽ là 2 bản concerto cho violin. Chúng có trong hầu hết danh mục biểu diễn của các violinist hàng đầu như David Oistrakh, Maxim Vengerov, Zehetmair… Bản concerto số 1 hoàn thành vào năm 1916 cùng thời gian với bản giao hưởng số 3 và đề tặng cho Pavel Kochanski. Tuy vậy nghệ sĩ đầu tiên biểu diễn bản concerto này lại là Jozef Oziminski cùng The Warsaw Philharmocnic Orchestre và nhạc trưởng Emil Mlynarski. Bản concerto một chương này được viết tương đối đơn giản, sử  dụng hình thức truyền thống nổi bật với giai điệu quyến rũ pha chất Arập. Phần cadenza của concerto do chính Pavel Kochanski viết và bản thân Szymanowski cũng viết thêm phần đề tựa chú thích cho tác phẩm (dựa trên bài thơ May Night của Tadeusz Micinski).

 Bản concerto số 2 nổi tiếng hơn viết vào khoảng năm 1932 – 1933, giai đoạn  cuối đời nhạc sĩ. Tác phẩm này được sáng tác khi Pavel Kochanski đến Ba Lan biểu diễn vào tháng 8 năm 1932. Hai nghệ sĩ đã làm việc cùng nhau trong 4 tuần và hoàn thành cơ bản phần solo cho violin cũng như cấu trúc tác phẩm. Cũng như bản concerto số 1 nó chỉ có một chương nhưng lại có cảm giác được chia làm hai phần bởi đoạn cadenza do Kochanski viết. Nó được chính Kochanski biểu diễn lần đầu cùng The Warsaw Philharmocnic Orchestre dưới sự chỉ huy của Grzegorz Fitelberg vào ngày 16 tháng 10 năm 1933 tại Warsaw. Tác phẩm này đặc trưng cho phong cách sáng tạo giai đoạn sau này của nhạc sĩ, ông sử dụng khá nhiều chất liệu  âm nhạc dân gian và phần phối khí được viết mạch lạc làm nền cho những  nét giai điệu quyến rũ. Ngoài 2 concerto thì  Szymanowski còn viết 2 tiểu phẩm khác cho violin và piano mang màu sắc âm nhạc dân gian của Tây Ban Nha và Ý là Nocturne và Tarrantela (1915) cũng như bản Violin sonata.

 Szymanowski viết tổng cộng 4 bản giao hưởng. Bản số 1, viết ở giọng Fa thứ chịu nhiều ảnh hưởng của nhà soạn nhạc mà ông hâm mộ khi còn trẻ là Richard Wagner, bị nhiều nhà phê bình âm nhạc chỉ trích kịch liệt. Nó bị chê bởi phần phối khí quá dày cũng như nặng nề và bản thân chính nhạc sĩ cũng cảm thấy không hài lòng và sau này ông cũng xa dần ảnh hưởng của Wagner.

 Bỏ qua sự thất bại của bản giao hưởng số 1, Szymanowski bắt tay vào viết bản số 2 giọng Si giáng trưởng gồm 3 chương. Chính tác giả miêu tả : “Chương 1 với quy mô lớn, chương 2 là chủ đề với 9 biến tấu tiết tấu chậm và kết thúc bằng chương 3 viết theo thể fugue”. Đây cũng là tác phẩm cho thấy một Szymanowski định hình về phong cách sáng tác sau này với âm nhạc mang nhiều mà sắc âm nhạc dân gian Ba Lan với phần hòa âm đầy cá tính. Bản giao hưởng này, được biểu diễn lần đầu ngày 7 tháng 4 năm 1911 dưới sự chỉ huy của nhạc trưởng  Grzegorz Fitelberg, nhận được sự khen ngợi từ phía công chúng yêu nhạc cũng như giới phê bình cả trong và ngoài nước (năm 1943 dưới sự giúp đỡ của nhạc trưởng Grzegorz Fitelberg, ông đã sửa lại bản phối khí).

 Bản giao hưởng số 3 được Szymanowski viết trong 2 năm và hoàn thành vào năm 1916. Tác phẩm được biểu diễn lần đầu tại Luân Đôn vào năm 1921. Bản giao hưởng này, là sự kết hợp giữa dàn nhạc và dàn hợp xướng và ca sĩ solo, cho thấy ít nhiều ảnh hưởng của nhà soạn nhạc người Pháp Claude Debussy. Phần lời của tác phẩm này dựa trên thơ Ba Tư thời Trung cổ do Tadeusz Micinski dịch. Chính lý do này đã khiến bản giao hưởng ít được đón nhận tại Ba Lan, nó bị coi là quá huyền bí và khó hiểu. Tuy nhiên tại nước ngoài nó lại được hoan nghêng nhiệt liệt và là bản giao hưởng thành công nhất của Szymanowski. Nhạc trưởng Simon Rattle người làm nên huyền thoại với City of Birmingham Symphony Orchestra nói : “tôi làm quen với bản giao hưởng số 3 qua sự giới thiệu của Witold Lutoslawski. Ông ấy kể rằng như sống trong mộng du trong nhiều tuần sau khi nghe bản nhạc này và thứ âm nhạc đó đã thôi thúc ông ấy trở thành nhạc sĩ . ‘Symphony No. 3’ thật kỳ diệu, huyền bí với màu sắc âm nhạc phương Đông … Các tác phẩm sau này của Szymanowski mang nhiều ảnh hưởng của âm nhạc Ba Lan tương tự như Mussorgsky thật sự là một di sản quý báu. Giờ đây khi đã cuối thế kỷ 20 mọi nguời cần biết rằng Szymanowski thực sự là một trong những nhạc sĩ vĩ đại nhất của thế kỷ này … Thật là ngạc nhiên nếu giờ đây một nghệ sĩ violin lại không chơi một concerto cũng như một nghệ sĩ piano không chơi ‘Symphony concertante’ của ông.”

  Bản “The Symphonie Concertante” hay còn gọi là bản giao hưởng số 4, viết năm 1932, được công diễn lần đầu tại Poznan. Chương đầu tiên là biến tấu của hình thức sonata trong sáng pha chút hân hoan; chương hai là nét giai điệu nổi bật của solo flute và phần duo giữa  piano và violin; chương cuối là một khúc rondo náo nhiệt với nhịp điệu lấy từ âm nhạc dân gian với một phần trung tâm do piano đảm trách. Ngoài 4 bản giao hưởng kể trên ông còn viết một tác phẩm khác cho dàn nhạc là “Concert-Overture E Major Op. 12”, hoàn thành năm 1915. Nó thành công hơn rất nhiều so với bản giao hưởng số 1 trước đó và cho thấy phẩm chất thiên tài của Szymanowski thời trẻ. Bản overture có độ dài khoảng 15 phút với phần phối khí đầy uy lực cũng như sáng tạo trong giai điệu và hòa âm cho thấy Szymanowski đã thoát ra ngoài ảnh hưởng của Richard Strauss cũng như Wagner để đi tìm phong cách của riêng mình.

 Âm nhạc của Szymanowski chịu ảnh hưởng của Richard Wagner, Richard Strauss, Max Reger, Alexander Scriabin, Claude Debussy, Maurice Ravel cũng như nhạc sĩ vĩ đại của đất nước Ba Lan Frédéric Chopin. Giống như Chopin, ông viết khá nhiều tiểu phẩm cho piano nổi bât là  20 mazurka và Etude giọng  Si giáng thứ được nhiều nghệ sĩ piano tên tuổi của Ba Lan biểu diễn và thu âm như Arthur Rubinstein, Piotr Anderszewski… Ngoài ra ông còn sáng tác khá nhiều tác phẩm thanh nhạc với phần đệm là piano cũng như dàn nhạc: “Hazif love songs” viết năm 1914 dựa trên lời của nhà thơ Ba Tư thế kỷ 14 với âm  nhạc đậm chất lãng mạn Đức được biểu diễn lần dầu tại Paris năm 1925 ; “Songs of an infatueated Muezzin” sáng tác năm 1918 gồm 6 bài hát dựa trên thơ của Jaroslaw Iwaszkiewicz và năm 1939 Szymanowski đã phối lại 4 bài với dàn nhạc cho thấy sự hứng thú dặc biệt của nhạc sĩ tới văn hóa Ba Tư và Arập và “Songs of a fairy tale  princess”… Ngoài ra ông còn viết một vở opera hết sức thành công là King Roger dựa trên libretto của nhà văn kiêm nhạc sĩ người Ukraina là Jaroslaw Iwaszkiewicz.

 Szymanowski còn có hai tác phẩm lớn rất nổi tiếng khác là vở ballet Harnasie và tác phẩm viết cho hợp xướng hoành tráng đậm chất tôn giáo “Stabat Mater”. Vở ballet Harnasie, dựa trên huyền thoại cũng như âm nhạc dân gian vùng núi Tatra, thành công vang dội tại Prague năm 1935. Sau này nó được Halga Swedlund biên đạo lại phần múa (1938) và trở thành tác phẩm chuẩn mực của nền ballet Ba Lan. “Stabat Mater” viết trong giai đoạn 1925-1926 cho soprano, alto, baritone, dàn hợp xướng và dàn nhạc gồm 6 phần viết theo yêu cầu của quận chúa Edmond vùng Polignac và sau này là nhà tư bản Bronisław Krystall. Tác phẩm sử dụng lời dịch của Jozef Janowski nổi bật với màu sắc âm nhạc Ba Lan đặc biệt là vùng núi Tatra.

 Những năm tháng cuối đời của Szymanowski trải qua trong sự dày vò của bệnh lao, ông mất ngày 29 tháng 3 năm 1937 tại Lausanne, Thụy Sĩ.

Đỗ Minh (nhaccodien.info) tổng hợp