Tinh thần Mỹ Latinh – Leonard Bernstein

Bernstein mừng sinh nhật 60 tuổi của nhà soạn nhạc Aaron Copland bằng 1 chương trình đặc biệt giới thiệu các tác phẩm của ông.

Biên soạn do Leonard Bernstein
Được phát lần đầu trên đài CBS ngày 08/03/1963

Biên dịch: Lê Tuấn Hiệp

Tôi ngạc nhiên khi thấy tất cả các bạn đều ngồi trên ghế. Tôi đã khá mong đợi để xem mọi người nhảy samba ở các lối đi. Âm nhạc Mỹ Latinh này gần như không thể cưỡng lại được, khi nó hay, như “Batuque” mà chúng ta vừa nghe, của nhà soạn nhạc người Brazil Fernández. Nó kích động nhiệt huyết, không chỉ dòng máu Bắc Mỹ của chúng ta, mà còn máu của mọi người khắp thế giới. Kể từ khi tôi có thể nhớ, đã luôn có một cơn sốt quốc tế cho nhạc khiêu vũ Mỹ Latinh, từ điệu tango cũ của Argentina, đã quét qua thế giới trong tuổi thơ tôi, tất cả các cách thông qua rhumba, samba, conga, mambo, cha-cha, pachanga, merengue, cho đến sự phấn khích hiện tại đối với thứ gọi là Bossa Nova.

Điều gì làm cho âm nhạc từ Nam và Trung Mỹ trở nên thú vị như vậy? Có hai thành phần đem tới hương vị Latin đặc biệt cho loại âm nhạc này: điệu và màu sắc. Cái đầu tiên, điệu, không chỉ có nghĩa là nhịp, nhịp đập dai dẳng, ám ảnh đó, nhưng những nhịp điệu phức tạp diễn ra theo nhịp. Trong “Batuque”, chúng ta vừa chơi, bạn nghe thấy một nhịp hấp dẫn đã diễn ra:

Nó khá thú vị, không chỉ bởi vì nó cứ lặp đi lặp lại, nhưng bởi vì nó có đảo phách: 1, 2, 3, 4, 1, 2, 3, 4. Tôi chắc rằng bạn nhớ từ đảo phách là gì từ các chương trình khác của chúng tôi. Đảo phách là phách mạnh rơi vào nơi nó không thuộc về hoặc nơi bạn không mong đợi nó: 1, 2, 3, 4, 1, 2, 3, 4. Bạn mong đợi nó trên một, nó rơi vào bốn. Đó là những gì xảy ra trong nhịp Batuque.

Qua nhịp đảo phách đó có điệu được đảo phách và phức tạp hơn như thế này.

Vì vậy, với một hai lần đảo phách, nó biến thành một trận đấu quyền anh khá cuồng nhiệt với những cú trái và phải đột ngột ập đến với bạn ở nơi và khi bạn ít mong đợi nhất. Và điều đó, cộng với sự lặp đi lặp lại liên tục của nhịp, giải thích tại sao bạn muốn đứng dậy và nhảy khi nghe loại nhạc này.

Yếu tố hấp dẫn thứ hai trong âm nhạc Mỹ Latinh là màu sắc của các nhạc cụ đặc biệt. Nó không thể nhầm lẫn được. Bạn không bao giờ nghi ngờ về loại âm nhạc đó là gì khi bạn nghe âm thanh đầy màu sắc này: Đó là một cặp maracas, và rhumba hay samba là gì nếu không có một cặp maracas? Điều tương tự cũng đúng với âm thanh khô khan đó việc đánh hai cây gậy vào nhau, cái mà người Cuba gọi là “claves”.

Và sau đó là các loại gound, như thế này: và rasping sticks, và vô số những thứ khác như trống conga và bongos làm cho âm nhạc mang âm hưởng Latin.

Thật ra tôi không mê mẩn từ “Latin” để mô tả loại âm nhạc này, bởi vì nó chỉ kể một phần của câu chuyện. Khi chúng ta nói đến “Mỹ Latinh” chúng ta đang đề cập đến sự thật lịch sử. Các quốc gia này đã bị chinh phục, định cư và bóc lột bởi những kẻ xâm lược từ các nước Latinh như Tây Ban Nha, hoặc, như trường hợp của Brazil, từ Bồ Đào Nha . Đó là lý do tiếng Tây Ban Nha và tiếng Bồ Đào Nha là ngôn ngữ chính thức của những người bạn phía nam của chúng ta. Những ngôn ngữ đó được gọi là ngôn ngữ “Latin” bởi vì chúng phát triển từ ngôn ngữ của La Mã cổ đại.

Nhưng tinh thần Mỹ Latinh, chủ đề của chúng ta hôm nay, có tổ tiên khác bên cạnh người Latinh, ít nhất cũng quan trọng như vậy. Trước hết họ là người da đỏ, cư dân nguyên thủy của các quốc gia đó, và trong một số trường hợp là các nền văn minh mà tự nó vốn rất lớn mạnh, và thứ hai, người châu Phi, một ảnh hưởng rất quan trọng, ít nhất cũng quan trọng như ở đất nước của chúng ta. Đó là sự pha trộn của những tổ tiên, ảnh hưởng và di sản khác nhau, điều này tạo nên tinh thần Mỹ Latinh ở bất kỳ mức độ nào trong âm nhạc.

Nhưng chúng ta không được nghĩ tất cả âm nhạc Mỹ Latinh chỉ là nhạc khiêu vũ chaka-chaka-chaka, một cách viển vông. Các nước láng giềng Latinh đã xuất hiện một số lượng lớn những nhà soạn nhạc giao hưởng nghiêm túc, những người đã thành công trong việc bảo tồn hương vị dân gian của đất nước họ, đồng thời mở rộng âm nhạc của họ vào cái mà ta nghĩ là nghệ thuật phổ quát, âm nhạc không chỉ có tinh thần dân tộc mà là tinh thần của cả nhân loại. Chắc chắn người được ngưỡng mộ nhất trong tất cả các nhà soạn nhạc này là Villa-Lobos vĩ đại của Brazil, mới mất cách đây ba năm, để lại nhiều sáng tác đẹp. Và bây giờ chúng ta sẽ nghe tác phẩm nổi tiếng nhất, Bachianas Brasileiras số 5. Bây giờ đó là một tiêu đề khó đọc, nhưng thật đơn giản để hiểu: “Bachianas” đơn giản có nghĩa là “những bản nhạc như Bach”, nhà soạn nhạc vĩ đại người Đức Bach, nói cách khác, “Bachian pieces”, “Bachianas” trong tiếng Bồ Đào Nha. “Brasileiras” có nghĩa là người Brazil, và “Số 5” nghĩa là ông đã viết gần chục tác phẩm khác nhau bằng tiêu đề này, đây là thứ 5 trong số chúng. Vì vậy, ta có nó, “Bachianas Brasileiras Số 5”. Bây giờ Bach đang làm gì ở Brazil? Đó là trọng tâm của bản nhạc này và trọng tâm của tất cả tác phẩm của Villa-Lobos. Ông muốn kết hợp các yếu tố văn hóa dân gian bản địa của mình và truyền thống âm nhạc vĩ đại của châu Âu, thống nhất thành phong cách duy nhất của riêng mình, như ông làm trong chính tiêu đề của tác phẩm này: Bachianas Brasileiras. Ông đã thành công, đặc biệt là ở chương đầu tiên.

Có hai chương trong bản nhạc này, được viết cho giọng nữ cao và một dàn nhạc chỉ có tám cello. Trong chương đầu tiên, chậm và dịu dàng, ông yêu cầu giọng nữ cao hát một đoạn dài du dương, không có từ nào, chỉ có âm tiết “ah”.

Và bên dưới, tám cây đàn cello đệm cho bài hát Bachian này giống như một cây guitar khổng lồ. Sau đó đến một phần giữa ngắn tiếng Bồ Đào Nha về mặt trăng, sau đó ca sĩ quay trở lại giai điệu Bachian không lời, chỉ lần này, thay vì hát “ah”, cô ấy ngân nga nó. Tất cả tạo nên bầu không khí ám ảnh, khó quên.

Ở chương thứ hai, âm hưởng Brazil nhiều hơn Bachian, đó là điệu nhảy líu lưỡi nhanh, vui vẻ, giống như một điệu nhảy dân gian bản địa. Và giờ tác phẩm khó khăn và hấp dẫn này sẽ được hát cho chúng ta bởi giọng nữ cao xuất sắc người Israel Netania Davrath.

Chà, cho đến nay âm nhạc của chúng ta đều là nhạc Brazil, điều này có vẻ tự nhiên vì Brazil là quốc gia Mỹ Latinh lớn nhất. Nhưng tôi không muốn cho bạn ấn tượng rằng đó là cội nguồn chính của âm nhạc Mỹ Latinh. Mỗi quốc gia Mỹ Latinh đều sản sinh ra những nhà soạn nhạc giỏi, nghiêm túc, từ Mexico đến mũi Chile. Nhưng có lẽ Mexico và Cuba dẫn đầu, có thể vì sự gần gũi của họ với các trung tâm âm nhạc của chúng ta, hoặc bởi vì họ có những thành phố quốc tế tuyệt vời. Trên thực tế, bản nhạc Latin tiếp theo đến từ cả hai quốc gia, vì nó được viết bởi một nhà soạn nhạc Mexico, tên là Revueltas, nhưng được dựa trên một bài thơ của một nhà thơ Cuba, tên là Guillén. Đó là bài thơ trong đó ông nhớ về Châu Phi và các nghi lễ bộ lạc của họ, một loại cầu khấn kỳ lạ về việc giết một con rắn gây chết người. Nhưng tác phẩm kỳ lạ và đáng sợ này, được gọi là Sensemayá, kết hợp tất cả ảnh hưởng chúng ta đã nói đến: Châu Phi, da đỏ và Châu Âu. Đó là công việc của một nhà soạn nhạc tinh vi với một kỹ thuật bậc thầy, như Villa-Lobos, nhưng ông đang xử lý một ý tưởng về sự nguyên thủy man rợ. Và tất cả sự man rợ và bạo lực đó được nghe trong nhịp điệu hoang dã và tiếng la hét, tiếng hú của dàn nhạc mà bạn sẽ nghe thấy, nhưng tất cả đều được điều khiển bởi bàn tay của nghệ sĩ thực thụ. Nó phức tạp hơn nhiều, đảo phách hơn, khó khăn hơn hơn tất cả những bản nhạc chúng ta đã nghe cho đến nay. Revueltas là nghệ sĩ thực thụ, chết trẻ một cách bi thảm, ở tuổi bốn mươi. Để đánh giá qua đoạn ngắn nhưng ly kỳ mà chúng ta sắp nghe, ông có thể đã đạt được sự vĩ đại thực sự, nếu ông còn sống . Đây là bài thơ Phi-Da đỏ-Cuba-Mexico của ông cho dàn nhạc, “Sensemayá “.

Đối với phần thứ hai của chương trình, chúng ta sẽ lật ngược lại và chào Mỹ Latinh bằng cách chơi nhạc được viết bởi các nhà soạn nhạc Bắc Mỹ dưới ảnh hưởng của Mỹ Latinh. Chúng tôi ở đây đã luôn luôn bị mê hoặc bởi màu sắc và nhịp điệu Latin, đã len lỏi vào âm nhạc của ta một cách tự nhiên như nhạc jazz vậy. Điều này đặc biệt đúng với âm nhạc của nhà soạn nhạc Mỹ hàng đầu của chúng ta, Aaron Copland. Copland là một người bạn cũ của chúng ta, vì như bạn có thể nhớ, ta đã có toàn bộ chương trình về âm nhạc của ông hai năm trước, để chúc mừng sinh nhật lần thứ 60 của ông, trong số những tác phẩm, chúng tôi đã chơi El Salón México của ông đó là món quà lưu niệm âm nhạc của ông trong chuyến thăm Mexico. Bây giờ chúng ta sẽ chơi một đoạn ngắn thú vị của Copland thứ không được nghe thường xuyên như lẽ ra phải thế. Đây là một kỷ vật của chuyến thăm Cuba của ông và nó được gọi là Danzón Cubano, không có nghĩa là “Vũ điệu Cuba” nhưng “Cuban Danzón”, hơi khác một chút.

Danzón là một kiểu khiêu vũ đặc biệt, gồm hai phần tách biệt rõ ràng. Phần đầu bao giờ cũng rất thanh thoát, dè dặt và mạnh mẽ. Thật tuyệt vời khi xem người Cuba làm điều đó trong vũ trường của họ bởi vì dù họ có xuất thân từ tầng lớp xã hội nào, họ cũng giống những hoàng tử và công chúa khi họ nhảy danzón, rất thẳng thắn và quý phái, thực hiện các chuyển động nhỏ, dứt khoát. Sau đó, các vũ công tạm dừng một chút, trong khi họ chấm khăn tay lên môi trên ẩm ướt rất thanh nhã, ngay cả những tài xế xe tải khỏe mạnh nhất, đối với tất cả mọi người như các cận thần thế kỷ thứ mười tám. Sau đó, không có bất kỳ dấu hiệu nào, như thể bằng phép thuật, họ bắt đầu nhảy phần hai, mà thường là nhanh hơn và thú vị hơn. Nhưng cuối cùng, họ không bao giờ đánh mất sự kiểm soát và uy quyền phong cách hoàng gia. Nếu chúng ta có thể đến Havana lần nữa, Tôi hy vọng tất cả các bạn sẽ có cơ hội xem người Cuba nhảy danzón.

Trong khi chờ đợi, đây là phiên bản giao hưởng của Danzón Cubano viết bởi Aaron Copland.

Đó là thứ khá nóng. Hầu hết âm nhạc chúng tôi đã chơi cho đến nay có lẽ không quen thuộc lắm với bạn. Bây giờ chúng tôi chơi một thứ có thể quen thuộc hơn: một số bản nhạc khiêu vũ mà tôi đã viết cho vở nhạc kịch West Side Story. Rất nhiều bản thể hiện ảnh hưởng của Mỹ Latinh, nhưng âm nhạc của West Side Story đặc biệt là tiếng Latin, đó là điều tự nhiên vì câu chuyện của chương trình này phần lớn là về người Puerto Rico. Chúng tôi sẽ chơi cho bạn bốn điệu nhảy trong bản phối khí giao hưởng mới đặc biệt. Hai hình thức đầu tiên là các hình thức khiêu vũ Latin hoàn toàn: mambo và cha-cha. Điều thú vị đối với tôi là được nghe các điệu nhảy khác chịu ảnh hưởng của Latinh như thế nào, những cái không phải là mambos. Ví dụ, trong bản nhạc jazz có tên Cool có gợi ý về bongos và các âm thanh Latinh khác, và tác phẩm thậm chí còn có một fugue nghiêm túc trong đó. Và ngay cả trong tiếng rumble, là nhạc ba lê kể một phần câu chuyện, bạn sẽ nghe thấy những nhịp điệu khiến bạn liên tưởng đến Cuba và Mexico. Mà tất cả đều chứng minh rằng từ Mỹ có ý nghĩa nhiều hơn chỉ là Hoa Kỳ. Bắc Mỹ, Nam Mỹ và Trung Mỹ là, hoặc nên là, một bán cầu thống nhất vững chắc. Nhưng chúng ta đừng tham gia vào chính trị, chúng ta hãy hòa vào tinh thần Mỹ Latinh với mambo từ West Side Story. Từ Philharmonic Hall tại Lincoln Center Một chương trình khác của New York Philharmonic Chuỗi hòa nhạc cho người trẻ dưới sự chỉ đạo âm nhạc của Leonard Bernstein có tiêu đề là “Tinh thần Mỹ Latinh” và trình bày tác phẩm của Fernández, Revueltas, Villa-Lobos, Copland, và Bernstein. Đầu năm thứ sáu của các buổi hòa nhạc trên truyền hình trong chuỗi Người trẻ, chương trình “Những nghệ sĩ trẻ” có sự góp mặt của 4 nghệ sĩ dương cầm trẻ trong các Concerto của Mozart và Liszt. Âm nhạc của Wagner, Mozart, Hindemith và Brahms đã được trình bày trong chương trình “Giai điệu là gì?” và “Âm thanh trong nhà hát” là các tác phẩm tiêu biểu của Berlioz, Copland, Vivaldi, Walton và Tchaikovsky. Chương trình trước đó đã được ghi sẵn tại Philharmonic Hall ở thành phố New York và được sản xuất và đạo diễn bởi Roger Englander.