Richard Strauss: Don Quixote

Thông tin chung của tác phẩm Don Quixote

Tác giả: Richard Strauss
Tác phẩm: Don Quixote, Op. 35
Thời gian sáng tác: Năm 1897.
Công diễn lần đầu: Ngày 8/3/1898 tại Cologne với Friedrich Grützmacher chơi cello và Franz Wüllner chỉ huy dàn nhạc.
Độ dài: Khoảng hơn 40 phút.
Cấu trúc tác phẩm:
Tác phẩm gồm phần giới thiệu, 10 biến tấu và phần kết.
Phần giới thiệu – Don Quixote mất đi sự tỉnh táo sau khi đọc tiểu thuyết về các hiệp sĩ và quyết định trở thành một hiệp sĩ giang hồ. Chủ đề Don Quixote – Don Quixote với vẻ mặt đau buồn. Chủ đề Sancho Panza
Biến tấu I – Cuộc mạo hiểm tại những cối xay gió
Biến tấu II – Cuộc chiến đấu thắng lợi chống lại đội quân của hoàng đế Alifanfaron
Biến tấu III – Cuộc đối thoại giữa hiệp sĩ và cận vệ
Biến tấu IV – Cuộc phiêu lưu không vui với đoàn người hành hương
Biến tấu V – Lời nguyện cầu của hiệp sĩ
Biến tấu VI – Gặp gỡ nàng Dulcinea
Biến tấu VII – Chuyến đi xuyên qua không trung
Biến tấu VIII – Chuyến đi bất hạnh trên con thuyền bị bỏ bùa
Biến tấu IX – Trận chiến với các pháp sư
Biến tấu X – Cuộc đấu tay đôi với hiệp sĩ Trăng sáng
Phần kết – Tỉnh táo trở lại. Cái chết của Don Quixote
Thành phần dàn nhạc: Cello và viola độc tấu, piccolo, 2 flute, 2 oboe, English horn, 2 clarinet, bass clarinet, 3 bassoon, contrabassoon, 6 horn, 3 trumpet, 3 trombone, tenor tuba, timpani, bass drum, snare drum, triangle, cymbals, tambourine, wind machine, harp và dàn dây.

Bối cảnh ra đời tác phẩm Don Quixote

Strauss từng thú nhận rằng ông cần một câu chuyện để kích thích trí tưởng tượng âm nhạc của mình, cho dù đó là một vở opera – một điều hiển nhiên, hay một tác phẩm khí nhạc – một khái niệm không làm cho sự hiện diện của nó được cảm nhận đầy đủ cho đến giữa thế kỷ 19 với sự xuất hiện của Liszt. Strauss trong những bản thơ giao hưởng của mình, được dựa trên các chất liệu văn học, đã gợi lên những cảm xúc và ý tưởng cụ thể. Strauss đã thể hiện mình là một nhà soạn nhạc có khả năng kết hợp các nội dung văn học với các hình thức âm nhạc một cách tuyệt vời. Strauss coi khả năng thể hiện các sự kiện là thành tựu cao nhất của kỹ thuật sáng tác âm nhạc.

Sau những kết quả đáng kinh ngạc trước đó trong Don Juan, Till Eulenspiegels lustige Streiche hay Also sprach Zarathustra, Strauss đã dấn thân vào một thử thách mới nhưng với một tư duy mang tính đột phá và cách mạng hơn. Lần này ông lựa chọn một nội dung rất quen thuộc đối với mọi người. Đó là cuốn tiểu thuyết Don Quixote xứ Mancha của nhà văn người Tây Ban Nha Miguel de Cervantes, được sáng tác vào năm 1605, một trong những tác phẩm được ngưỡng mộ và yêu thích nhất trong kho tàng văn học của nhân loại. Theo như chính lời tác giả, Don Quixote là một người: “Ngủ ít và đọc nhiều khiến bộ não của anh ta khô cạn đến mức mất hoàn toàn khả năng phán đoán của mình. Trí tưởng tượng của anh ta chứa đầy những thứ mà anh ta đọc được về sự bỏ bùa mê, những cuộc cãi vã, trận chiến, thử thách, vết thương, sự tán tỉnh, tình yêu, sự hỗn loạn và những điều điên rồ không tưởng khác”. Và rồi, “Anh ta rơi vào một trong những điều kỳ lạ nhất mà một người điên từng mắc phải trên thế giới này… rằng anh ta nên trở thành một kỵ sĩ, đi khắp thế giới với con ngựa và bộ giáp của mình để tìm kiếm các cuộc phiêu lưu và thực hành tất cả những gì anh ta có như là một hiệp sĩ thời xưa”. Tác phẩm của Cervantes là nguồn cảm hứng dồi dào cho những nhà soạn nhạc. Đã có không dưới hàng chục sáng tác lấy cảm hứng từ vị quý tộc điên khùng này, trước và sau Strauss, như các tác phẩm của Telemann, Mendelssohn, Massenet, de Falla, Ravel và nhiều người khác nữa.

Strauss đã sáng tác Don Quixote vào năm 1897 với phụ đề của tác phẩm là “Những biến tấu kỳ quái trên chủ đề nhân vật hiệp sĩ”. Don Quixote có độ dài lớn hơn hẳn các tác phẩm trước đó của ông. Bên cạnh đó, Strauss đã chủ tâm để một cây đàn cello độc tấu đóng vai trò là nhân vật chính còn viola đảm nhận khắc hoạ tính cách người hầu Sancho Panza. Chính vì vậy, dưới góc độ nào đó, tác phẩm trông giống như một bản concerto dành cho 2 nhạc cụ, trong đó cello đảm nhiệm khối lượng công việc nặng nề hơn hẳn. Tuy nhiên, bản thân Strauss không coi bản thơ giao hưởng này của mình là một concerto. Trong tổng phổ, phần cello độc tấu được giao cho bè trưởng bè cello ngồi trong dàn nhạc. Nhưng nó quá ngoạn mục đến nỗi Don Quixote nhanh chóng trở thành bản nhạc được các nghệ sĩ cello danh tiếng yêu thích. Và rồi nó nhanh chóng được biểu diễn dưới hình thức như là một concerto với người độc tấu ngồi phía trên dàn nhạc.

Tuyệt tác của Cerventes được Strauss cô đọng lại bằng một tác phẩm âm nhạc có hình thức biến tấu với phần giới thiệu, 10 biến tấu và phần kết. Strauss đã chọn cách nhấn mạnh các yếu tố kịch tính của câu chuyện bằng cách chỉ định một chủ đề đại diện cho Don Quixote trên cây đàn cello độc tấu, và sau đó biến tấu giai điệu để mô tả một số trích đoạn trong cuốn tiểu thuyết. Đồng hành cùng với nhà quý tộc là người hầu dí dỏm và tận tuỵ Sancho Panza, với chủ đề ban đầu được giao phó cho tenor tuba và bass clarinet nhưng sau đó chủ yếu là viola độc tấu. Ngoài ra còn có một chủ đề rất đáng chú ý trên oboe dành cho nàng Dulcinea xinh đẹp. Các chủ đề này về cơ bản sẽ xuyên suốt toàn bộ tác phẩm. Strauss tiếp cận câu chuyện của Cervantes dựa trên tính cách nhân vật và nội dung câu chuyện. Do đó, về mặt âm nhạc, chúng ta khó có thể nhìn thấy những gì thuộc về thế kỷ 16 hay đất nước Tây Ban Nha.

Trên thực tế, mặc dù Strauss luôn tìm kiếm cảm hứng từ các chất liệu văn học nhưng ông không hề muốn tạo ra một chương trình cụ thể trong các tác phẩm của mình. Strauss cho biết: “Tôi không thích các chương trình, nó hứa hẹn với một người quá nhiều, nó gây ảnh hưởng quá lớn đến người thứ hai, người thứ ba phản đối rằng chương trình đã bóp nghẹt trí tưởng tượng của anh ta, người thứ tư thì sẽ không còn muốn nghĩ gì cả”. Ông luôn mong muốn khán giả tiếp cận những sáng tác của mình như là một tác phẩm âm nhạc tuyệt đối trước rồi sau đó mới là âm nhạc chương trình. Thậm chí, ban đầu khi được nhà xuất bản đề nghị cung cấp chi tiết nội dung văn học của tác phẩm, Strauss đã quát lên: “Ra ngoài! Các anh không cần bất kỳ điều gì”. Tuy nhiên sau đó ông đã có những đoạn mô tả chi tiết về tác phẩm trong ấn bản dành cho piano. Vì vậy, có thể theo dõi một cách chính xác những gì đang “xảy ra” tại tất cả các thời điểm của Don Quixote.

Phân tích tác phẩm Don Quixote

Don Quixote mở đầu bằng phần giới thiệu, trình bày hầu hết các chủ đề quan trọng sẽ xảy ra trong tác phẩm. Các nghệ sĩ độc tấu đều giữ im lặng ở đây và chúng được giao phó cho dàn nhạc. Mở đầu là 3 chủ đề riêng biệt thể hiện 3 tính cách trong con người của Don Quixote: tinh thần hiệp sĩ (flute), sự lịch thiệp (violin 2) và tính hồn nhiên (clarinet độc tấu). Sau đó là giai điệu duyên dáng trên oboe, mô tả cô nàng Dulcinea xứ Toboso xinh đẹp, người tình trong mộng của Don Quixote. Âm nhạc tiếp tục miêu tả những mộng tưởng của anh. Trumpet chơi tắt tiếng thể hiện quyết tâm bảo vệ người đẹp của Don Quixote nhưng sự khởi đầu cao quý này nhanh chóng trở nên phức tạp và bất hòa khi anh đánh mất chính mình trong những giấc mơ về hiệp sĩ. Âm nhạc trở nên chói tai – tâm trí của Don Quixote đang quay cuồng và trở nên ảo tưởng – và những màn thể hiện tinh thần thượng võ tan vỡ trong im lặng.

Và rồi trong sự im lặng đó, tiếng cello độc tấu lần đầu tiên vang lên trong phần có tựa đề Don Quixote với vẻ mặt đau buồn. Ở đây, cello trình bày các chủ đề của Don Quixote, giờ đây ở giọng thứ. Nhanh chóng, chúng ta gặp anh hầu vui tính và trung thành Sancho Panza, âm nhạc được chuyển sang giọng trưởng với một duet giữa bass clarinet và tenor tuba, và rồi viola nhanh chóng tiếp nhận, chuẩn bị đưa chúng ta vào chuyến phiêu lưu đầy hấp dẫn của 2 người.

Chủ đề của cả Don Quixote và Sancho Panza được cất lên đồng thời, cả hai dấn thân vào cuộc hành trình đầy lý tưởng của nhà quý tộc. Chướng ngại vật đầu tiên ngay lập tức xuất hiện. Don Quixote nhầm tưởng những chiếc cối xay gió là những tên khổng lồ. Anh ta lao lên tấn công. Những cánh quạt của cối xay gió vẫn quay từ từ, một tiếng động mạnh vang lên, chàng hiệp sĩ đã bị đánh ngã khỏi con ngựa. Lẩn khuất đâu đó là giai điệu dịu dàng của Dulcinea, hình bóng của nàng vẫn hiện diện trong tâm trí của Don Quixote.

Don Quixote nhầm một đàn cừu với đội quân của Hoàng đế độc ác Alifanfaron. Don Quixote lao vào chúng, tung hoành giữa những con cừu đang sợ hãi và cười lên trong chiến thắng. Chàng hiệp sĩ đã giết được bảy con cừu nhưng cuối cùng bị những người chăn cừu ném đá và xua đuổi. Sự đổ máu của đàn cừu được gợi ý một cách đáng nhớ bằng những nốt rung nhẹ của kèn đồng chơi tắt tiếng được những nhạc công đánh lưỡi rất nhanh, trong khi tiếng viola mô tả những đám bụi mù mịt bốc lên. Một biến tấu mới mẻ về màu sắc và tràn đầy tính hài hước.

Dài nhất trong số các biến tấu, chàng hiệp sĩ đối thoại với người hầu của mình. Don Quixote (đôi khi được miêu tả qua tiếng violin) thao thao bất tuyệt về những hành động anh hùng của mình trong khi cậu người hầu thì phụ hoạ đầy hâm mộ. Cuộc đối thoại của họ bao gồm nhiều chủ đề – danh dự, vinh quang, phụ nữ. Nhưng rồi, Sancho Panza, một người theo chủ nghĩa hiện thực, cố thuyết phục ông chủ để có được cuộc sống thoải mái. Giận dữ, Don Quixote nổi cơn thịnh nộ. Cello độc tấu xuất hiện, mọi thứ lại quay trở về với thế giới của anh.

Don Quixote lao vào một đám rước tôn giáo, với tiếng bassoon trang trọng và những hợp âm của kèn đồng, gồm những người hành hương sám hối nằm “giải cứu một thiếu nữ”, thực tế là một bức tượng của Đức mẹ Maria. Những người hành hương chống cự và Don Quixote bị đánh ngã khỏi ngựa và nằm im trên mặt đất. Anh hầu vội vàng đến giúp đỡ ông chủ của mình. Vui mừng vì Don Quixote đã tỉnh lại, Sancho Panza chìm vào trong giấc ngủ với những tiếng “ngáy” của tenor tuba và contrabassoon.

Don Quixote mơ màng về người con gái của mình với những chiến công ấn tượng để giành được nàng. Anh hướng về những cuộc chinh phục trong tương lai. Chủ đề Dulcinea vang lên trong horn. Violin, harp và kèn gỗ miêu tả ánh trăng toả sáng trong đêm tối với những cơn gió nhẹ nhàng. Và rồi chủ đề Dulcinea được cello tiếp nối dịu dàng, êm đềm.

Một màn song ca trên oboe vui nhộn. Sancho Panza cố gắng thuyết phục Don Quixote rằng 3 cô gái nông dân kia là nàng Dulcinea và người hầu của cô ta, đã bị một tên pháp sư phù phép. Chàng hiệp sĩ cố gắng bày tỏ lòng kính trọng nhưng ba cô gái sợ hãi và chạy mất. Don Quixote thề sẽ chống lại tên pháp sư độc ác, báo thù cho nàng Dulcinea.

Xuất hiện nhạc cụ độc đáo wind machine, được sử dụng với vai trò hỗ trợ cho bộ gõ. Ông chủ và người hầu bị bịt mắt, được thuyết phục cưỡi một con ngựa, tin rằng nó sẽ đưa họ bay vào không trung. Tiếng flute bay bổng, những nét lướt trên harp, tiếng bộ gõ cuộn lên với sự hỗ trợ từ wind machine đều mang đến cảm giác đang bay lượn trên bầu trời. Cuối cùng tiếng timpani và tremolo trầm thấp dai dẳng của double bass báo cho hai người biết rằng sau tất cả, họ vẫn ở trên mặt đất.

Một chiếc thuyền nhỏ không có mái chèo trên bờ sông – giống như một con thiên nga ma thuật được gửi đến để thúc đẩy Don Quixote nhanh hơn trong một nhiệm vụ cứu hộ khẩn cấp. Chuyến đi khá yên bình, âm nhạc nhẹ nhàng như một khúc bacarolle. Nhưng rồi chiếc thuyền bị lật, họ bị trôi vào bờ. Họ phơi quần áo trên những tảng đá để hong khô, tiếng pizzicato của dàn dây miêu tả những giọt nước chảy ra từ những bộ quần áo đó và cảm ơn vì đã an toàn trong những hợp âm của kèn gỗ.

Đụng độ với hai vị thầy tu, họ đang trò chuyện vui vẻ với nhau trên những con la, qua tiếng hai bassoon đang bận rộn đối âm. Nghĩ họ là những tên pháp sư độc ác, Don Quixote vẫn nhớ tới việc phải báo thù cho nàng Dulcinea. Chàng hiệp sĩ lao vào họ và vinh quang giành được chiến thắng duy nhất của mình. Những thầy tu đã sợ hãi và bỏ chạy.

Một người bạn của Don Quixote cải trang thành Hiệp sĩ trăng sáng, cố gắng tiếp cận anh trong cơn điên loạn với hi vọng đưa anh trở về nhà. Một cuộc chiến xảy ra và Don Quixote bị đánh bại. Thất bại được coi là nhục nhã của anh. Là một nhà quý tộc, Don Quixote tuân thủ lời cam kết của mình và trở về nhà, từ bỏ cuộc sống hiệp sĩ giang hồ của mình trong một năm. Strauss đã sử dụng nhịp trống và giai điệu từ English horn trong overture Guillaume Tell của Rossini.

Chủ đề Don Quixote vang lên, đầy mệt mỏi và cam chịu, gợi ý sự tỉnh táo đã trở lại trong tâm trí anh. Anh đã suy yếu và cận kề cái chết. Trước khi qua đời, anh nhớ lại cuộc đời mình, những chủ đề chính trong phần mở đầu được nhắc lại toàn bộ. Cello độc tấu chơi những nốt thấp nhất trong thang âm của mình và rồi thở hắt ra, báo hiệu cái chết của nhân vật chính, nhẹ nhàng và thanh thản.

Strauss luôn thể hiện rõ ràng quan điểm của mình về âm nhạc tuyệt đối và âm nhạc chương trình: “Đầu tiên và cuối cùng, tôi là một nhà soạn nhạc, người mà đối với mỗi chương trình chỉ đơn thuần là sự kích thích để tạo ra những hình thức mới và không hơn thế nữa. Với tôi, chương trình văn học chỉ là cơ sở của hình thức và là nguồn gốc của sự phát triển âm nhạc tuyệt đối trong cảm xúc của tôi… Tuy nhiên, để âm nhạc không bị mất đi sự bướng bỉnh thuần khiết và chìm đắm trong chiều sâu của nó, nó cần có những hạn chế hình thức nhất định. Và chính chương trình sẽ cung cấp những thứ như vậy”. Don Quixote chính xác là đại diện ưu tú cho quan điểm này. Từ những tình tiết bằng hình ảnh sống động đến những miêu tả nội tâm nhân vật, Strauss đưa chúng ta vào một cuộc phiêu lưu đáng kinh ngạc, không giống bất kỳ cuộc phiêu lưu nào khác. Chắc chắn đây là một trong những kiệt tác vĩ đại nhất của Strauss và là sự xử lý âm nhạc vô cùng tinh tế, tương xứng với cuốn tiểu thuyết bậc thầy của Cervantes.

Ngọc Tú (nhaccodien.info) tổng hợp

Nguồn:
aadl.org
laphil.com
calperformances.org
indianapolissymphony.org